Het is een haast onmogelijke opgave. In de Geertekerk in Utrecht hangen vijftig foto’s uit de Tweede Wereldoorlog, gemaakt in de provincie. Aan de genodigden de taak om een selectie te maken die het verhaal van de oorlog vertelt. Ga er maar aanstaan. Iedere foto heeft zijn kracht, zijn verhaal en allemaal zijn ze even belangrijk.
De foto’s vormen de selectie van de provincie Utrecht voor het project De Tweede Wereldoorlog In 100 Foto’s. Uit iedere provincie en de Overzeese gebieden mogen 25 foto’s door naar de eindronde. Welke, dat mag het publiek bepalen door te stemmen op de website. Op 30 maart worden de uiteindelijke honderd foto’s getoond in de Tweede Kamer en gepubliceerd in een boek. Op 15 januari werden de provinciale selecties getoond. Iedere provincie pakt het weer op zijn eigen manier aan.
Utrecht, Maliebaan, 19 mei 1942. Reichsführer SS Heinrich Himmler inspecteert de erewacht van de Nederlandse SS. Bron: J. Schipper/ NIOD, Amsterdam (Beeldbank WO2 beeldnummer 81652)
In Utrecht vormden historicus Ad van Liempt en fotokenner Micha Bruinvels de selectiecommissie. Ze zochten in beeldbanken van het NIOD, het Utrechts Archief, Utrechtse musea en bij particulieren. De combinatie van Van Liempt en Bruinvels is een goede. Waar Van Liempt het historisch perspectief en belang goed in de gaten heeft, weet Bruinvels haarfijn de kracht en verhaallijn van een foto op waarde te schatten door zijn jarenlange ervaring bij World Press Photo. Ze leveren een boeiende selectie af. De ene keer is het verhaal achter de foto het allerbelangrijkste, dan nemen de fotografische elementen je weer mee het verhaal in. Vaak genoeg is het juist de combinatie van beiden.
De selectie halveren wordt een karwei. Want er moet op veel dingen gelet worden. Het gaat niet alleen om wat de foto en de beschrijvingen laten zien. Het moet ook fotografisch interessant zijn en van geschiedkundig belang. De bezoekers in de Geertekerk kiezen in de categorie Vervolg en Uitsluiting voor de foto waarop twee meisjes achter een bord staan waarop het woord ‘niet’ is weggekrast van de tekst ‘Joden niet gewenscht’. Het toont heel goed de uitsluiting van de Joden en tegelijk het verzet daartegen, in ieder geval bij de twee meisjes. Fotografisch ook goed in beeld gezet. Tegelijk krijgt de foto waarin Himmler de erewacht van de SS in Utrecht inspecteert, eveneens met een mooie compositie, maar één sticker. Terwijl dat moment feitelijk de start is van de Jodenvervolging in heel Nederland. Een enorm belangrijk moment. Maar welke van de twee foto’s moet uiteindelijk door?
Utrecht, Bemuurde Weerd; 7-9 mei 1945. Een man die wachtcommandant bij Kamp Amersfoort zou zijn geweest wordt door de straten van Utrecht geleid en bespot. Bron: G.J. Lauwers/ Het Utrechts Archief, Utrecht (catalogusnummer 400791)
Het is goed dat de Utrechtse selectie zelf in de provincie getoond gaat worden, in elk geval bij het Rietveldpaviljoen in Amersfoort in februari en in mei/juni bij het Utrechts Archief. Want de foto’s zijn te belangrijk om niet gezien te worden. Het zijn zeker heftige beelden, zeker als je de verhalen erbij leest. Zoals die van de twee Sovjetkrijgsgevangenen. Zij hoorden bij de groep van 101 die allemaal zijn uitgemoord en anoniem zijn begraven. Als je het hele verhaal hebt gelezen en dan naar de foto kijkt, lopen de rillingen over je lijf. Aangrijpend vind ik de foto’s waarin mensen die met de Duitsers heulden publiekelijk worden vernederd, met name de man met het hakenkruis op zijn hoofd en die Nederlandse vlaggetjes omhoog moet houden raakt mij.
Buitengewoon fascinerend vind ik de foto van de Centrale Controle, het onderdeel van de politie die belast is met het opsporen van de Joden. Hoe die mannen op de foto staan en kijken laten mij niet los. Wat zijn dat voor mensen? In de kerk hebben ze daarnaast een groepsfoto van vier ondergedoken agenten gehangen. Zij hebben een hele andere blik. De twee foto’s vormen een prachtig tweeluik. Prachtig is de foto van Nico Jesse die een onderdeel van de Luftwaffe lopend door Utrecht heeft vastgelegd. De foto is in kleur, wat de foto al bijzonder maakt. Tegelijk gebeurt er heel veel op de foto, in hoe iedereen kijkt en doet op de foto kun je allerlei verhalen zien.
Utrecht, Nachtegaalstraat; 1942. Een onderdeel van de Duitse Luftwaffe, marcherend over de Nachtegaalstraat. Bron:Nico Jesse/ Het Utrechts Archief, Utrecht en Nederlands Fotomuseum, Rotterdam (catalogusnummer 115561)
Het is al met al een bijzondere en belangrijke collectie over een periode die gelukkig nu lang achter ons ligt. Het wrange is wel dat veel van de foto’s die geselecteerd worden nu nog steeds gemaakt worden. Al is het dan niet in Nederland, maar in andere landen. De Tweede Wereldoorlog In 100 Foto’s is geïnitieerd ter gelegenheid van 75 jaar vrijheid. Het zou toch fijn zijn als we dit soort foto’s nooit meer kunnen maken, waar ter wereld dan ook. De foto’s zouden ons moeten herinneren dat we dit nooit meer willen.
