Portretten van krachtige vrouwen

Als ik aan mijn Indische oma denk, zie ik altijd een mooie lieve vrouw voor mij. Een krachtige vrouw ook, dat voelde ik als kind al. Pas later ben ik wat meer gaan beseffen wat zij allemaal heeft meegemaakt en doorstaan. Niet dat daar veel over gepraat werd, maar via via kom je zo steeds meer te weten. En ik ontdek steeds meer, ook al is mijn omaatje al jaren geleden overleden. Ik moet ook steeds aan mijn oma denken als ik de foto zie van Wainem, gemaakt door Jan Banning. Ik realiseer mij dan ook steeds dat er iets verschrikkelijks is gebeurd. Niet dat beide krachtige vrouwen hetzelfde hebben meegemaakt. Voor zover ik weet is mijn oma geen “troostmeisje” geweest, Wainem wel. Maar in het portret van Wainem zie ik wel eenzelfde kracht als van mijn oma, met ogen die meer vertellen dan je lief is. Een verschrikkelijk verhaal. Een verhaal dat wel verteld moet worden en dat dankzij Jan Banning nu eindelijk gebeurt.


Westzeedijk Rotterdam, 23-04-2010 16:10

Samen met journaliste Hilde Janssen spoorde Jan Banning zogenaamde “troostmeisjes” op. Meisjes die onder dwang door de Japanse bezetters zijn misbruikt. De meisjes van toen zijn nu oude vrouwen geworden. Getekend door het verleden, de sporen zijn zichtbaar. Net als bij Sporen van Oorlog laat Banning genadeloos de lange termijn gevolgen van een oorlog zien bij mensen. In beide gevallen de oorlog in Nederlands-Indië, waarvan iedereen wel weet dat het heeft plaatsgevonden maar waar relatief weinig over wordt gepraat en geschreven.

Gelukkig is er een Jan Banning, die de verhalen wel wil vastleggen. Het resultaat is een aangrijpende serie portretten, die zowel op de expositie in de Kunsthal als in het boek goed tot hun recht komen. Veel woorden komen er niet aan te pas bij de expositie en het boek. Het draait om de foto’s en die vertellen al een heel verhaal. Bij de expositie hangt naast ieder portret een korte tekst. Net genoeg om te weten om wie het gaat en om te weten wat een ellende de vrouwen hebben meegemaakt. Zonder te lang uit te wijden.

Die teksten vind je ook achterin het boek. Te midden van geheel geanonimiseerde droge opsommingen van andere “troostmeisjes”. Daar lees je bijvoorbeeld “M. 1922, Sukamandi, West-Java. Gedurende negen maanden tot prostitutie gedwongen door leden van de Kempeitai.” Voorletter, geboortejaar en plaats zijn door elkaar gehutseld, afkomstig van een lijst die Jan Banning heeft gekregen. De door Jan Banning geportretteerde vrouwen hebben wat meer tekst. Zodat ze letterlijk en figuurlijk de lijst laten leven. De vrouwen krijgen een stem en zijn niet meer gewoon een naam, maar een mens van vlees en bloed. En het wordt duidelijk dat dit slechts een topje van een ijsberg is. De geanonimiseerde lijst is al slechts een klein deel van het totaal aantal slachtoffers.

In het boek Troostmeisjes staan achttien voormalige “troostmeisjes”, wat overigens een letterlijke vertaling is van het Japanse woord Jugun ianfu. Alle vrouwen kijken recht de camera in, tegen een donkerblauwe achtergrond. Het zijn ogenschijnlijk simpele portretten. Ze doen denken aan een pasfoto. En dat is niet per ongeluk, zoals bij Jan Banning geen enkele foto per ongeluk is, er zit altijd een gedachte achter. Tijdens de bezetting konden de soldaten de meisjes kiezen aan de hand van een pasfoto. Nu zien wij eenzelfde pasfoto, maar dan met de getekende vrouwen.

Het is onmogelijk om de vrouwen niet aan te kijken. Zij kijken jou ook heel direct aan. Nu niet omdat zij gedwongen worden, maar omdat zij het verhaal willen vertellen. Het verhaal dat gedwongen prostitutie door een bezettende macht enorme sporen achterlaat. Het verhaal dat zij nog altijd niet begrepen en erkend worden. Je ziet het verdriet, niet alleen om wat toen is gebeurd, ook omdat ze zich daarvoor schamen. Tegelijk zie je ook de kracht. En de moed, die ze zeker nodig hebben gehad om hun verhaal te vertellen.

In het boek en op de expositie worden de portretten afgewisseld door Japanse pamfletten met propaganda. De pamfletten zijn op een rijstachtig papier gedrukt, waardoor het gevoel wordt versterkt. De combinatie werkt erg goed. Je krijgt context, de mannelijke macho versus de kwetsbare vrouwen. De stoere oorlogspraat tegen de weerzinwekkende verkrachtingen van de vrouwen. Het dunne papier van de pamfletten contrasteert ook mooi met het dikke papier waarop de portretfoto’s, overigens prachtig, zijn gedrukt. De oorlog is een dunne boodschap, dat weg moet. Het is knap dat het boek Troostmeisjes zonder al teveel tekst toch het verhaal goed kan vertellen. Het is een knappe prestatie van fotograaf, vormgever en drukker.

Tegelijk met het fotoboek is ook het tekstboek Schaamte en Onschuld verschenen, geschreven door Hilde Janssen. Daarin vind je ook de foto’s van Jan Banning, maar dan in zwart-wit en mindere drukkwaliteit. Opvallend genoeg blijven de foto’s kracht houden. Het prettig geschreven boek vertelt de uitgebreidere verhalen, zaken die je niet in een foto kunt vangen. Het wordt duidelijk wat de vrouwen hebben moeten overwinnen om het verhaal te vertellen, en hoezeer zij zich nog altijd schamen voor wat hun is aangedaan.

Samen met Troostmeisjes vormt Schaamte en Onschuld een erg sterk duo. Het is bijzonder aangrijpend document over een periode die vaak verzwegen wordt, ten onrechte. Maar meer nog dan een aanklacht tegen de wandaden van de Japanners, zijn beide boeken ook een aanklacht tegen het misbruik van vrouwen tijdens oorlogen in het algemeen. Want helaas vindt dat nog steeds plaats. Het misbruik helemaal voorkomen zal het werk van Jan Banning en Hilde Janssen niet. Maar wellicht opent het wel de ogen, opdat het niet meer gebeurt. En hopelijk krijgen de vrouwen eindelijk de erkenning die ze verdienen. Daarvoor is nog wel veel nodig en het is te hopen dat de expositie ook in Indonesië te zien zal zijn, zodat ook zij de geschiedenis niet kunnen ontkennen. De foto’s en de verhalen zijn er in ieder geval sterk genoeg voor.